به قلم ـ استاد جعفر دیناروند
شوش در دوره قاجار، گرفتار طمع باستان شناسان خارجی بود.از لفتوس نظامی گرفته تا دیالافوا، هر کدام به سهم خود در این ستمگری شریکند.باید برای ظلم آن ها و چگونگی غارت آثار باستانی، مطلب ها نوشت.
در این میان، ظلم های داخلی هم،کم نبودند.اواخر دولت قاجار که ناامنی بیداد می کرد،راهزنان با غارت اموال روستاییان و شوش کاروانسرایی، وضعیت را بغرنج کرده بودند.باستان شناسان هم بی نصیب نماندند.
در اوایل دوره پهلوی اول و شخص رضا شاه که به همراه فرزندش محمدرضا به شوش وارد شدند، این دزدی ها استمرار داشت.او با دیدن باستان شناسان، به خشم آمد اما مشخص گردید که آن ها با قرارداد قاجار آمده اند.
ژان دومرگان تصمیم گرفت تا برای محافظت از دست این راهزنان، قلعه ای بسازد تا بدین شکل، به حفاری خود ادامه دهد.قبل از این، دولت، کریم خان فیلی را مامور امنیت کرده بود.تاکید اصلی بر از بین بردن دزدان بود.او بسیار شجاع بود.
کریم خان که بعد به لقب سرهنگ سوار معروف گشت، برای ادای وظیفه، قلعه ای با گل ساخت که درب چوبی بزرگی بر آن نصب کرده بود.این قلعه که بعد به قلعه خرابه مشهور گشت، غیر از قلعه دومرگان است.در اصل، قبل از آن ساخته شد.
این مکان که امروز اثری از آن باقی نیست اما تصاویر آن، موجودند در واقع به وسیله مالکان آن زمان،یعنی خاندان نظام مافی، اهدا شده بود.گرچه هنوز شوش خالی از سکنه بود اما این قلعه دو وظیفه دیگر نیز داشت.
اولین آن، محافظت از باستان شناسان و اموال آن ها و دوم، پناه دادن به کاسبانی که در فصل اکتشاف و خدمت به کارگران از شهرهای مجاور به ویژه دزفول وارد شوش می شدند.آن ها شب را در قلعه، می خوابیدند.
دومرگان به پشتیبانی کریم خان، شروع به ساختن قلعه نمود.بدون امنیت، این ساخت امکان پذیر نبود.دومرگان در سفرنامه خود نوشته که من از ترس غارت عشایر، این قلعه را ساختم.در طول تاریخ، در این مکان حوادث تلخی اتفاق افتاد که قابل پیگیری است.
با فوت کریم خان، برادرش پاپی خان، این مسئولیت را پذیرفت و نام قلعه به قلعه پاپی خان،تغییر نام داد.هنوز نام قبیله بنی نعام بر سر زبان ها بود.
شوش تخلیه اما روستاهای مهمی، فعال بودند.ر‌وستاهایی مانند بیت چریم، سرخه ها، چعب، عمله و سگوند قبل از شوش جدید، سکنی داشتند اما از بابت راهزنان نیز در خطر بودند.
با اتمام قلعه دومرگان و با امنیتی که کریم خان ایجاد کرده بود، زمینه تشکیل شوش جدید فراهم گردید.بازرگانی از دزفول به نام فتحی، اولین کاروانسرای شوش را جنب موزه فعلی، ساخت.این، آغازی بر زندگی در شوش جدید شد.
مقطع کاروانسرایی شوش،مصادف با رونق اقتصادی و مغازه داری گردید.روستاییان آن زمان که مدت ها مجبور بودند تا مایحتاج خود را از دزفول تهیه کنند و بارها مورد تهاجم دزدان قرار می گرفتند، روی به شوش آوردند.
صحبت های مغازه داران قدیم شوش در همین دوره، نشان دهنده ناامنی در آن بود به طوری که، هنگام غروب، دکان ها را بسته، وسایل را جمع نموده و در گودالی،پنهان می کردند.دزدان، افراد بی رحمی بودند.
بعضی از دزدی ها از مغازه داران، در روز روشن هم انجام می گرفت.این بار، غارتگران از روستاهای اطراف بودند.پاپی خان و نیروهای ارتشی مستقر در پادگان پایین موزه هم قادر به کاهش دزدی ها نشدند تا اینکه با مرگ پاپی خان،غلامرضا خان فیلی، مامور دولت در شوش گردید.
