به قلم ـ عبدالکریم ملاین
کارشناس ارشد روانشناسی بالینی
اهمیت دین و مذهب و رشد معنوی و دینی در انسان در چند دهه ی گذشته به صورتی روز افزون توجه روان شناسان و متخصصان بهداشت روانی را به خود جلب کرده است.
پیشرفت علم روانشناسی از یک جهت و ماهیت پویا و پیچیده ی جوامع نوین از جهتی دیگر، باعث شده که نیازهای معنوی بشر در برابر خواسته ها و نیازهای مادی قد علم کنند و اهمیت بیشتری بیابند. چنین به نظر می رسد که مردم جهان، امروزه بیش از پیش به معنویت و مسائل معنوی و دینی گرایش دارند و روانشناسان و روانپزشکان نیز به طور روزافزون در می یابند که استفاده از روش های سنتی و ساده برای بهبود هر چه بیشتر بهداشت روان و حتی درمان اختلالات روانی، کافی نیست و این گرایش نه تنها در کشورهای در حال توسعه دیده می شود، بلکه در کشورهای توسعه یافته نیز به اندازه کشورهای در حال توسعه پررنگ و قابل توجه است.
امروزه، دین و مذهب و اعتقادات دینی و معنوی جزئی از زندگی مردم است و حدود 90% مردم جهان با معنویت و مذهب سروکار دارند.(کوئینگ، 2009).
انسان های معنوی می توانند در لوای ایمان و اعتقاد به خداوند، آموزه های قرآن و احادیث به چنان اوجی برسند که جز زیبایی و لطف پروردگار را نبینند و در رویارویی با مصائب، مشکلات و دشواری ها و سختی ها که انسان های دیگر را مضطرب و ناکام می کنند، به آن ها کمک می کند تا این شرایط دشوار را فرصتی برای رشد و تعالی ببینند. نقش دین و معنویت در بالا بردن قدرت تحمل مشکلات و سختی ها چنان است که برخی از جامعه شناسان این نکته را خاستگاه پیدایش ادیان دانسته اند و بر آن شدند که دین و اعتقادات معنوی، پاسخی به دشواری‌ها و سختی هاست و می کوشد که این سختی ها را توجیه کند.
هوش معنوی به مجموعه تونایی های استفاده از منابع دینی و معنوی موردنیاز خودسازی گفته می شود و این اصطلاح برای اولین بار در سال 1995 توسط استیونز و سپس بعد از آن در سال 1999 توسط آموز در ادبیات روانشناسی جای گرفت.
هوش معنوی یعنی پیوند و اتصال به یک نیرو و منبع دینی و نیز معنوی است که طی آن موجب مدیریت کردن مشکلات و تنش های زندگی و همچنین حل تعارضات را می شود.
هوش معنوی هوشی است که رهبران معنوی جهان توانسته اند به وسیله ی آن رنج و مشقت ها و سختی ها را تحمل نمایند.
دو تن از اساتید برجسته دانشگاه آکسفورد بنام های زوهار و مارشال در سال 2000 بُعد جدیدی از هوش انسانی را در علم روانشناسی معرفی نمودند و آنرا هوش معنوی یا هوش نهایی نامگذاری کردند و معتقد بودند که از این هوش جهت حل مسایل ارزشی و معنوی استفاده می شود.
مایکل پرسینگر و راماچاندران از متخصصان مغز و اعصاب، پژوهشی در دانشگاه کالیفرنیا انجام دادند که طی آن پژوهش در قسمت تمپورال مغر نقطه ای را شناسایی کردند که ارتباط مستقیمی با مسایل معنوی و روحانی دارد تا جائیکه اسم این قسمت را «نقطه خدا» (God-spot) نام نهادند.
افرادی که دارای هوش معنوی بالایی هستند واجد یک سری صفات و خصوصیاتی هستند که برخی از آنها عبارتند از:
1- برخورداری از قدرت و توان بالای مقابله با سختی ها، مشقت ها و دردها و ناراحتی ها
2- خودآگاهی بالا و تسلط به فکر و احساسات و تأمل در تفکر و تصمیم گیری
3- تبدیل سختی ها و دشواری ها به فرصت های مناسب جهت فهمیدن و ارتقاء تاب آوری
4- برخوردای از اعتماد بنفس بالا و عزت نفس
ایمونز به یک سری توانایی هایی اشاره می کند که معرف هوش معنوی بالای یک فرد است که این توانایی ها عبارتند از:
1- قابلیت تعالی فیزیکی و مادی
2- توانایی ورود به سطوح معنوی بالاتر
3- توانایی یافتن تقدس در عملکرد، رویدادها و تعاملات روزمره
4- توانایی بکارگیری و استفاده از منابع معنوی در جهت حل مسائل و مشکلات زندگی
5- توانایی انجام فعالیت ها و رفتارهای فاضلانه و برخورداری از ظرفیت و توانمندی پرهیزگارانه
بنابراین هوش معنوی یعنی اعتقادات و باورها و نیز ارزش ها و هنجارهای ماست. به وسیله ی هوش معنوی است که انسان تغییراتی در ابعاد معنوی زندگی و سبک زندگی خود می دهد و به آن معنا می بخشد و مبادرت به حل مشکلات خواهد کرد و با کمک آن میزان اعتبار و ارزش اعمالش را می سنجد.
پژوهش های زیادی در زمینه اثربخشی و تاثیر معنویت و اعتقادات بر افزایش سطح بهداشت و سلامت روان انجام گرفته است. آلپورت معتقد است افرادی که مذهبی هستند و دارای اعتقادات دینی و معنوی هستند در برابر مشکلات روانی اجتماعی و نیز سختی ها و مشکلات از مصونیت برخوردار هستند. همینطور دو تن از روان شناسان بزرگ پارگامانت و ساندرز طی پژوهش های متعددی به این باور رسیده اند که نیایش و دعا خواندن و همینطور حضور در مراسم مذهبی از جمله منابعی به شمار می روند که افراد مذهبی با گرایشات معنوی، با برخورداری از آنها می تواننددر شرایط تنش زای زندگی و سختی ها، قرار بگیرند و آسیب کمتری متحمل شوند.
مطابق با نظر کوئینگ و همکارانش، زائرین با احساسات نزدیکی به زیارتگاه و اماکن دینی و نیز تخلیه هیجانی، به آرامش درونی بیشتری دست یافته و اعتماد و اطمینان آنان به یاری و مدد خداوند و یا معصوم افزایش می یابد و لذا به کمک رحمت الهی و تفکرات معنوی در حل مشکلات خود امیدوارتر می شوند بنابراین تفکرات و نگرش آن ها و نیز آستانه مقاومت آن ها در برابر برخورد با مشکلات، سختی ها و ناملایمات تغییر مثبت می یابد.
انسان هایی که به زیارت امام حسین(ع) می روند و سختی ها و مشقت های مسیر طولانی را تحمل می کنند، اطمینان قلبی دارند که تنها نیستند و به قدرتی مافوق معتقدند که این قدرت، توانایی تامین نیازهای آن ها را دارد و به آن ها نیز نیروی مضاعفی در برابر تحمل این همه سختی و مشقت سفر را می‌بخشد و این اطمینان حاصل نمی شود مگر با تبلور هوش معنوی در این انسان ها است که صورت می گیرد.
در زیارت معصومین، انسان با همه نواقص و نداشته هایش، خود را در برابر یک انسان کامل می بیند. لذا با توصل به او خود را در مسیر کمال قرار می دهد.
اگر زائری از راه دور، مشقت و سختی و رنج سفر زیارتی را تحمل می‌کند و با شور و شوق به زیارت بیاید، حضورش می تواند تاثیرات تربیتی بیشتری داشته باشد(واعظ، 1385)
رواندر مانگران یک جلسه درمانی موفق را مشروط به وجود همدلی بین درمانگر و مراجع می دانند و تا این رابطه ی همدلانه اتفاق نیفتد، ارتباط درمانی لازم صورت نخواهد گرفت و حل مشکل و نیز درمان مراجع به میزان قابل توجهی کاهش می یابد. بنابراین زائرین اربعین حسینی(ع) هنگام سفر زیارتی خود و طی مسیر چند صد کیلومتری با پای پیاده، به این احساس و یقین رسیده اند که بین خودشان و امام حسین(ع) نوعی رابطه و همدلی برقرار شده است. همان رابطه ضروری بین یک بیمار با درمانگر خود.
بنابراين زیارت، آن هم حاصل سفر پر مشقت چند روزه، نوعی تخلیه هیجانی است. تخلیه هیجانات در پیشگاه مرجعی رازدار و پاسخگو.
در روان درمانی مراجعی که به مرکز مشاوره جهت کمک و درمان مراجعه می کند، غالباً به درجه ای از هوش رسیده است که جهت گرفتن راهکار درمانی باید مشاورش شخصی باشد مطمئن و رازدار که به حرف های او گوش می دهد و از او اطمینان کامل دارد و به راحتی و آسانی و بدون هیچ گونه شک و تردید، مشکلات و مسائل خود را با او در میان می گذارد و فرد با طرح مسائل و مشکلات خود، احساس سبکی و سبک شدن می کند.
حال هوش معنوی انسان دقیقاً انسان را جهت طرح مسایل و مشکلات خود وی را به سمت منابع معنوی و مذهبی سوق می دهد و کمک خود را از این منابع می طلبد.
این همان فرایندی است که تحلیل گران از آن به عنوان تخلیه هیجانی تعبیر می کنند. تخلیه هیجانی یعنی برون ریزی هیجانات فرونشانده شده و ابراز احساسات و هیجانات ناراحت کننده و کاملاً محرمانه، آن هم کاملاً در محیط و شرایطی امن که اتکینسون روان شناس نامی از آن بعنوان «پالایش» تعبیر می کند یعنی نوعی پاکسازی روانی.
پیاده روی طولانی، زائرین اربعین حسینی(ع) را خسته نکرد و نخواهد کرد. زیرا در نگرش های معنوی و ارزیابی تفکرات، خواسته ها ونیز رفتارها، به عنوان یک «وظیفه» به حساب می آید و این امر انگیزه زائر را برای تحمل سختی ها و مشقت ها بیشتر می کند.
پیاده روی چند شبانه روزی طبقات مختلف سنی و جنسی، شناخت فرد از خود، جهان و بطور عام خلقت را دستخوش تغییر می کندو لذات معنوی در این سفر تجربه می شود، لذاتی که فقط ناشی از تبلور هوش معنوی انسان است.
در این پیاده روی عظیم زائر و مسافر ابعاد مختلف زندگی را مشاهده می کند. ابعادی نظیر، ایثار، فداکاری، همدلی، بذل و بخشش، نوع دوستی و ...
به عشق امام حسین(ع) و محوریت آن و رابطه همدلانه با او است که میزان تحمل مشقت و نیز آستانه تحمل سختی ها بالا می رود و تاب آوری فرد افزایش می یابد. این سفر یک سفر صرفاً زیارتی نیست بلکه همایش تربیتی عظیمی است. سفری است که در آن همه تعلقات مادی کنار زده می شود. همایشی است که موضوع و محورهای آن، همدلی، ایثار، تعاون، نشاط و اخلاص است.
زائر وقتی که به این گفتاربه حق امام صادق(ع) ایمان دارد که فرموده بود:
«هر کس به زیارت حسین(ع) نرود تا بمیرد، در حالیکه خود را شیعه ما بداند، هرگز او شیعه ما نیست و اگر از اهل بهشت هم باشد، او مهمان بهشتیان است.»
چگونه موانع و سختی سفر می تواند او را از شرکت در این همایش عظیم بازدارد؟
وقتی که امام صادق(ع) آرزو داشت با پای پیاده میلیونی دورحرم امام حسین(ع) جمع شوند کدام تاریکی شب، کدام غربت و کدام سرای سخت می تواند مانع پیاده روی محبان امام حسین(ع) شود.
امام صادق(ع) فرموده:
«من اتا ماشیاً کتبَ الله لهُ بکلّ خطوه حسنه و محی عنه سیئه»
به هر قدمی حسنه ای برایش نوشته می شود و سیئه ای از او برداشت می شود.
چنین افرادي بواسطه هوش معنوی بالاست که در سختی ها، مشقت ها و ناملایمات دچار یأس و ناامیدی نشده و دچار نگرانی و اضطراب نخواهند شد. زایر امام حسین(ع) بواسطه هوش معنوی خود، خدا را و نیز امام حسین(ع) را حامی خود می داند و مطمئن است که صبر و تاب آوری او در این سفر پرزحمت پاداش عظیمی دربر خواهد داشت.
و نتيجه اين شد كه جمعیت حدود 27 میلیون زائر یعنی برخورداری از هوش معنوی بالا، یعنی برخورداری از ابزار اتصال به منابع دینی و معنوی جهت خودسازی با هر رنج و مشقتی اين همايش عظيم را به نمايش گذاشتند.
