به قلم ـ عباس کرم الهی
مدیرکانون بسیج رسانه سپاه ناحیه شوش دانیال(ع)
در قسمت سوم آموزش خبری نویسی شما اعضای کانون بسیج رسانه و خبرنگاران پایگاه خبری تحلیلی شوش نیوز را ابتدا با سبک شناسی و مصاحبه آشنا نمودیم در قسمت چهارم شما را «تاریخچه ی گزارش نویسی و انواع آن» آشنا می کنیم :
گزارش نویسی چیست؟
گزارش اسم مصدر است از گزار ) بن مضارع یا فعل امر (+ ش ) پسوند اسم مصدر( و مصدر آن گزاردن است .شرح وتفسیر کردن ، خبر دادن ، اطلاع دادن ، تبلیغ ، جستجو کردن ، رسانیدن ، اظهار کردن از معانی گزارش است گزارش بیان یک نوع خبر، واقعه نگاری ،بیان توصیفی، تشریحی و تصویری یک موضوع است ،گزارش تلفیق خبر و تحقیق است ،بازسازی هنرمندانه صحنه ها، موضوعات وواقعیت های مهم اجتماعی است،گزارش تکنیکی از شگردهای داستانی است و گزارش تکنیک انتقال پیام به خواننده و مخاطب در زمینه های مختلف است که دارای عناصری از «خبر ، تحلیل ، توصیف ، تفسیر ، تحقیق و مصاحبه » می باشد .
تاریخچه ی گزارش نویسی :
تاریخچه ی گزارش به نیمه اول سده ۹۱ میلادی بر میگردد و آن زمانی بود که برای اولین بار ، گزارش در دادگاه ها ، مجلس و اجتماع حزب های سیاسی استفاده شد. گزارش ریشه در زبان فرانسه دارد و به معنی به گذشته بازگشتن، بازگشت به چیزی و رساندن است. در تاریخ روزنامه گاری جهان نیز سه روزنامه نگار در پیشرفت این ژانر نقش بیشتری داشته اند؛ «جان ریدر آمریکایی ، ایگون ایرون کیشی از پراگ و ارنست همینگوی» ، به گفته بعضی از منابع تاریخی، «دیفو» ، اولین فردی بوده که در روزنامه نگاری بریتانیایی، گزارش نوشته است و بعد از او«نورتگلیف» درسال ۹۹۱۱ از گزارش به عنوان ستون اصلی روزنامه ملی «دیلی میل» استفاده کرده است. بعدها به علت گسترش سوادآموزی و آغاز جنبش افکار دموکراسی مانند آزادی گفت و گو و بیان ، گزارش نویسی به یکی از هنرهای اصلی روزنامه نگاری جهان تبدیل شد. سپس، پیشرفت فکری اجتماع و آگاهی از مسایل و مشکلات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، مردم را به تغییر وضع اجتماع تشویق کرد و از سوی دیگر، این موضوع سبب شد تا در حوزه مطبوعاتی نیز به گزارش اهمیت بیشتری داده شود.
گزارش( REPORTAGE) :
این واژه در لغت به معنای گزارش و در اصطلاح عبارت از بیان «توصیفی ، تشریحی و تصویری »یک رویداد و واقعه یا موضوع اجتماعی است . در حدود سال ۹۹۸۱ میلادی روزنامه نگاری از نظر کیفیت وکمیت وارد دوران تازه ای از تاریخ شد. اگر مفهوم گزارش را روایت تجربه ها، خاطره ها ، دیده ها و شنیده ها بدانیم، تاریخ ادبیات ما از نمونه های ناب گزارش سرشار است.
(تاریخ نگاری) گزارش از رویداد( سرگذشت نویسی) گزارش از شخص و (سفرنامه نویسی) ، آغاز گزارش نویسی در ایران را مصادف با دوران حکومت خلفای عباسی است در این دوره و بعدها در دوره فرمانروایی سامانیان و تیموریان شغل وقایع نویسی و گزارش نویسی رواج پیدا کرد و علت آن نیز پیشرفت وسایل ارتباطی و توسعه ی صنعت کاغذ و کتاب سازی در ایران بوده است . در دوره ی تیموری برای نخستین بار حرفه ی گزارشگری در ادارات و استان های مختلف به رسمیت شناخته شد .
مقام گزارش نویسی که از زمان تیموریان در ایران رونق یافت تا چندین قرن و تا پیدایش صنعت چاپ در ایران ادامه یافت . این شغل به خصوص در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی در حکومت صفویه در امور دولتی نقش بسیار مهمی داشت . دوره تحول بعدی گزارش نویسی را باید مصادف با چاپ نخستین روزنامه ها در ایران در نظر گرفت ، این دوره مصادف با حکومت قاجار در ایران است ، از زمان چاپ روزنامه کاغذ اخبار، در سال ۹۵۸۱ ه.ق گزارش نویسی در ایران همپای رشد مطبوعات متحول شد .
در دوره ی ناصرالدین شاه ، با تشکیل اداره ی روزنامه جات ، گزارش نویسی سامان گرفت.در این زمان مجموعه گزارش های مطبوعاتی برای چاپ ونشرنزد محمدحسن خان اعتمادالسلطنه فرستاده می شد با صدورفرمان مشروطیت ، به تناسب تحول در کشور، مطبوعات نیزمتحول شدند و گزارش نویسی در مطبوعات ، به تعریف امروزی آن نزدیک تر شد. دست اندرکاران نشریه ها برای آگاهی رساندن به خوانندگان ، به نقاط دیگر کشور گزارشگرو مخبر با عنوان مفتش اعزام می کردند . و حاصل کار آنان با عنوان تفتیش در نشریات درج می شدند .
یک گزارش خوب بر اساس آگاهی کامل در مورد موضوع مشخص نوشته می شود. آن ها را گزارش گران صاحب تجربه به نگارش در می آورند. اینان، وقت زیادی را صرف نوشتن گزارش می کنند. در گزارش، گزارش نویس قهرمان دوم است و به مرور و در بخش های مختلف گزارش، قهرمان یا قهرمانان گزارش به خواننده، شناسانده می شود. گزارش خوب نزد مخاطب ، مثل دیدن فیلم رویدادهاست که در تلویزیون نشان داده می شود. استفاده از حواسی غیر از شنوایی در نوشتن گزارش باعث می شود مخاطب درکی عمیق تر از مطلب داشته باشد و گزارش زنده تر و احساس برانگیز تر شود. اشاره به جزئیات رویداد و نوشتن به زبانی ساده و همه فهم و با هدفی مشخص، گزارش را چون آیینه ای از واقعیت رویدادها تبدیل می کند. اینکه چگونه بنویسی مهم است ، برای مثال در زمان تعطیل شدن یک کارگاه یا کارخانه ، آیا بهتر است بیشتر در مورد کارگران بنویسی و از آنها حمایت کنی یا از صاحب کارخانه وکارفرما ؟
درصورتی که صاحب کارگاه یا کارخانه در این بین دچار خسارت هم شده باشد. یا در مورد دیگر رویدادها، اولویت باید با چه کسی یا چه چیزی باشد؟ درحقیقت، گزارشگر نباید از هیچ کدام حمایت کند و برای آن ها تبلیغ کند و باید حقیقت را بنویسد . اهمیت گزارش در این است که دروغ در آن جای ندارد و در نوشتن باید حقیقت را نشان داد. با این وجود، گزارشگران به سه شیوه در مورد رویداد قضاوت می کنند: قضاوت خوب، قضاوت بد و بی طرف بودن ، یک گزارش ، با خلاقیت در آمیخته است. آنچه در گزارش نویسی از اهمیّت ویژه ای برخوردار است، خلاقیّت گزارش گر است؛ اگر تشریح خبر، بدون توصیف و تصویرسازی باشد، آنچه از گزارش می ماند یک خبر نسبتا طولانی و فاقد جذابیّت است. به همین دلیل، خلاقیّت در گزارش نویسی به نحو بارزی جزء ارکان آن به شمار می رود. اگر به تعاریفی که از گزارش و گزارش نویسی ارائه شد، خلاقیّت را هم بیفزاییم، این واقعیت را دریافته ایم که گزارش نویس با استفاده از خلاقیّت و تخیّل مجاز و هنر نویسندگی، آن را خلق می کند و در معرض دید و مطالعه خواننده قرار می دهد؛ تا خواننده در متن واقعه یا موضوع قرار بگیرد .
گزارش نویسی در هنر روزنامه نگاری اهمیت فراوانی دارد ، به طوری که بسیاری از روزنامه ها صفحات خاصی را به آن اختصاص می دهند. خبر، نقل رویداد است اما گزارش، تجزیه و تحلیل رویداد و بررسی ارتباط آن با حوادث دیگر است چنانچه رویداد یا حادثه ای خاص از اهمیت زیادی نزد مخاطبان برخوردار باشد، روزنامه نگار به خبر اکتفا نمی کند و با بررسی و تحلیل جنبه های مختلف آن، به تنظیم گزارش کاملی درباره رویداد موردنظر می پردازد و با روشن کردن ابعاد موضوع می پردازد .
گزارش در روزنامه نگاری عبارت است از « پیگیری روزنامه نگارانه در حوزه ای مشخص برای آشنا ساختن خواننده با همه ی جنبه های موضوع و تحریک و تشویق وی برای پیگیری ». یا یکی از هنرهای روزنامه نگاری است برای تشریح و تبیین ابعاد مختلف یک مسأله و تجزیه و تحلیل آن به شکل موضوعی هم چنین در تعریفی دیگر می توان گفت : «گزارش عبارت است از اطلاعات و دیدگاه هایی که یک روزنامه نگار از راه تجزیه و تحلیل، درباره یک مسأله مشخص به رشته ی تحریر درمی آورد .» گزارشگر، براى آنکه بتواند یک معضل یا تحول اجتماعى را براى خوانندگان روزنامه خود کالبدشکافى کند ، یا زوایاى تاریک خبر را روشن سازد ، به سراغ مردم، مسئولان و کارشناسان مى رود؛ به آرشیو اسناد مراجعه مى کند و با پرداخت هنرمندانه همه آن چیزى که به دست آورده است، درقالب یک گزارش افکار عمومى را به قضاوت مى طلبد؛ مسئولان را هشیارمى سازد؛ حساسیت جامعه را نسبت به یک معضل بالا مى برد و با انگشت گذاشتن بر روى هنجارها ، به تقویت آنها در جامعه مى پردازد و به زدودن ناهنجاری هاى اجتماعى کمک مى کند. به همین دلیل نیز مطبوعات، براى گزارش اهمیت زیادى قایل هستند وگزارشگران از زبده ترین افراد تحریریه مطبوعاتى به حساب مى آیند.
انواع گزارش :
گزارش را مي توان به انواع مختلف تقسيم كرد. برخي از آنها براي نشريه هاي ادواري مناسب ترند و پاره اي نيز در مطبوعات روزانه بيشتر كاربرد دارند اما در عين حال هيچ محدوديتي براي استفاده از انواع گزارش در نشريه هاي مختلف وجود ندارد و هر نشريه مي تواند به فراخور وضعيت، جايگاه و اهداف اجتماعي خود، اقدام به تهيه گزارش در زمينه هاي مختلف بنمايد. در ذيل به ذكر انواع گزارش مي پردازيم و با توضيح كوتاهي درباره هر يك از ويژگي هاي آنها مسأله را روشن تر مي كنيم.
الف) گزارش خبري:
گزارش از رويداد و حادثه، سخنراني ها، كنفرانس ها، مجامع و مراسم مختلف، گزارش دربارة خبري كه اتفاق افتاده يا در شرف وقوع است يا در آينده اتفاق خواهد افتاد و ...
ب) گزارش تحقيقي يا اجتماعي:
اين نوع گزارش در مورد مسائل، مشكلات و واقعيت هاي مختلف اجتماعي و انتخاب موضوعات مناسب با شرايط خاص زمان و مكان و نيازهاي عمومي تهيه مي شود و از موثرترين و كارآمدترين انواع گزارش است.
ج) گزارش از محل:
اين نوع گزارش به مناسبت بازديد از يك محل خاص مي تواند براي بخشي از مخاطبان جاذبه داشته باشد، متصل ديدار از يك شهر، منطقه، يا بازديد از موزه ها، آثار باستاني، ميراث فرهنگي و ... تهيه مي شود و در جاي خود از اهميت ويژه اي برخوردار است.
د) گزارش از شخص:
اين قبيل گزارش ها مي تواند درباره اشخاص معروف و سرشناس، افراد مورد توجه عموم و كساني كه مردم نياز به شناخت و آشنايي بيشتر با آنان دارند، و حتي افراد گمنام و غير مشهور كه شخصيت، زندگي، كار يا خصوصيات آنان براي مخاطبان هم جاذبه دارد و هم بر اطلاعات و آگاهيشان مي افزايد، تهيه مي شود. تهيه گزارش درباره برخي از شاعران، نويسندگان، شخصيت هاي علمي، سياسي و تاريخي، صاحبان برخي از حرفه ها و مشاغل، مخترعان، محققان و ... از نمونه هاي قابل ذكر هستند.
ه ) گزارش سفر:
اين نوع گزارش ها همين امروز هم در مطبوعات ما جاي ويژه خود را دارند. بسياري از خبرنگاران و گزارشگران در جريان سفرهاي حرفه اي يا غير حرفه اي خود به يافته ها و دست آوردها و نكات قابل ذكري دست مي يابند كه بيان هنرمندانه و عالمانه آنها مي تواند براي مخاطبان جالب و خواندني باشد. البته تهية گزارش سفر با سفرنامه نويسي تفاوتهايي هر چند جزيي دارد.
و) خاطره نويسي:
خاطره نويسي در واقع نوشتن گزارش مشاهدات و تجربيات روزمره نويسنده است كه به ويژه به وسيله شخصيت ها و افراد ذي نفوذ و مؤثر و كساني كه در برهه اي از تاريخ مصدر مشاغل حساس بوده اند يا در بطن رويدادها، تحولات و جريان هاي مهم و سرنوشت ساز قرار داشته اند، صورت مي گيرد و هميشه، جاذبه هاي خاص خود را دارد. زيرا بسياري از واقعيات تاريخي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي فقط و فقط از اين طريق قابل انتشار و در نتيجه قابل دسترسي براي عموم مردم است.
ز) گزارش علمي تخصصي:
گزارشي است كه براي تشريح يك رويداد يا موضوع علمي در يك زمينة تخصصي خاص، يا براي انعكاس عملكردها، فعاليت ها، موفقيت ها يا شكست هاي يك مركز يا مؤسسة علمي، تحقيقاتي تهيه مي شود. تهيه گزارش درباره انجام يك عمل جراحي بي سابقه، كشف علمي، طراحي و توليد ماشين آلات تازه، ارائه تئوري هاي جديد در زمينه هاي مختلف علمي، و ... از جمله موارد قابل ذكر است.
ج ) گزارش مصور:
گزارشي است كه در آن ارائه اطلاعات و واقعيت ها از طريق تصوير (عكس) صورت مي گيرد و به ويژه در مورد حوادثي از قبيل: صحنه هاي مختلف جنگ ها و درگيري ها، كمك رساني ها، زلزله، مراسم اهداي جوايز و موارد ديگري كه جنبه تصويري موضوع قوي و برجسته است كاربرد دارد.
سير گزارش در مطبوعات
اگر نگاهي به مطبوعات كشورمان، به خصوص مطبوعات ده، پانزده و حتي 20 سال اخير داشته باشيم مي بينيم اصولا" « نوع گزارش هايي كه امروز در مطبوعات بدان پرداخته مي شود با گزارش هايي كه در آن سالها بيشتر اهميت داشت مقداري متفاوت است.» در گذشته هاي دورتر به نوعي گزارش كه در اصطلاح كتابي بدان ((رپرتاژ)) گفته مي شود بيشتر پرداخته مي شد و عمده گزارش هاي مطبوعاتي را اين نوع گزارش ها تشكيل مي داد.
گزارش هاي مورد بحث در واقع گزارش از يك رويداد يا واقعه بود. يعني روزنامه منتظر مي شد كه حادثه اي اتفاق بيفتد، مثلا «جايي سيل بيايد، زلزله شود، آتشفشان بشود، يا حادثه مهم ديگري اتفاق بيفتد، بعد گزارشگر به محل اعزام كند گزارش هايي از آن واقعه يا رويداد داشته باشد و در روزنامه منعكس شود. اين نوع گزارش ها طبعا" مداومت نداشت و الان هم ندارد .» روزنامه بايد منتظر حادثه بماند تا اتفاق بيفتد بعد گزارشش را داشته باشد. يعني در واقع ابتكار عمل در دست روزنامه نبود روزنامه انفعالي عمل مي كرد و به دنبال حوادث مي رفت در حالي كه در گزارش هاي اجتماعي كه به ويژه در سال هاي اخير جاي بيشتري باز كرده است روزنامه به تشخيص خود بر حسب ضرورت به مسائل مختلف كه مردم به آنها مبتلا هستند مي پردازد و بسياري اوقات نقش پيشگام دارد و باعث مي شود كه از پيچيده شدن و به صورت لاينحل درآمدن مسأله جلوگيري شود.
« گزارش از رويداد و واقعه به دليل پر تحرك بودن و زنده بودن جاذبه هاي خاص خود را دارد » ولي در عصر ما كه راديو و تلويزيون وسايل سريعتري براي پرداختن به حوادث هستند و در اولين فرصت و شايد قبل از اين كه گزارشگران روزنامه يا مجله بتوانند به محل برسند به خصوص اگر راه دور باشد و وسيله محدود راديو و تلويزيون، البته « راديو زودتر و سپس تلويزيون » مي توانند گزارش و تصوير از رويداد داشته باشند در نتيجه « گزارش هاي مطبوعاتي از رويداد و حادثه در مطبوعات كم رنگ تر مي شود، مگر گزارش هايي كه در مطبوعات به ابعاد جزيي تر و به طور كلي به جزييات مسأله بيشتر بپردازد » و جنبه هايي را كه راديو و تلويزيون نديده اند يا نمي توانند براي خواننده تشريح كنند، ببيند.
اين مسأله بخصوص در مورد ((مجله)) قابل تأكيد است، زيرا براي انعكاس گزارش بايد منتظر انتشار شماره بعد مجله بود انتشار شماره فوق العاده مجله بسيار دشوار و در بيشتر موارد غير ممكن است و حداكثر مي تواند به صورت ضميمه مجله و به عنوان فوق العاده منتشر شود و تا شماره بعد مجله هم منتشر شود حداقل چند روز گذشته و حادثه كهنه شده است. حادثه جنبه خبري دارد و مهمترين خصيصه اش تازگي و نو بودن آنست و وقتي كهنه شد برد و تأثيرش را از دست مي دهد.
البته يكي از امتيازات مطبوعات مكتوب روزنامه و مجله بر راديو و تلويزيون حتي براي انتشار گزارش هاي رويدادي اين است كه اولا" ماندني است، يعني خواننده مي تواند حتي آن قسمت از نشريه را بريده و سال هاي سال آن را نگهداري كند و ثانيا" امكان دسترسي به آن براي اغلب افراد به ويژه با توجه به كمي وقت و گرفتار بودن آنها در خارج از خانه، بيشتر است. يعني شنونده راديو براي آن كه گزارش خاصي را بتواند از راديو بشنود بايد در ساعت و لحظه خاصي پاي راديو يا تلويزيون بنشيند، از قبل بداند كه گزارش مزبور چه موقع پخش مي شود و وقت و امكانات لازم را داشته باشد. همين امر باعث مي شود كه در عين حال مطبوعات هنگامي كه حادثه مهمي اتفاق مي افتد حتما" گزارش هاي اختصاصي از آن داشته باشند و بسياري از افراد نيز با وجودي كه شايد نخستين گزارش ها را از طريق راديو يا تلويزيون شنيده و ديده اند اما باز هم منتظر انتشار روزنامه همان روز مي مانند تا شرح ماوقع را در آن بخوانند و طبعا" در اين زمين سرعت در تهيه گزارش ها نقش اساسي دارد اما طبيعي است كه هيچ نشريه اي نمي تواند براي تهيه اين قبيل گزارش ها برنامه ريزي داشته باشد. حادثه، خبر نمي كند. اما همواره مطبوعات بايد آمادگي لازم را داشته باشند تا در صورت لزوم سريعا" گزارشگر به محل اعزام كنند و يا از گزارشگران محلي براي تهي نخستين گزارش ها استفاده كنند و هيچ چيز غافلگيرشان نكند.
اما در هر حال در دهه اخير، « بيشتر گزارش هايي كه ما در مطبوعات بدان ((گزارش روز)) مي گوييم باب شده است. گزارش هايي كه ((رپرتاژ تحقيقي يا آنكت)) نيز خوانده مي شود.»
اين نوع گزارش ها عمدتا"به مسائل اجتماعي و مبتلا به مردم مي پردازد، درد آنها را مي شكافد و مي كوشد درمان و راه حلي براي آن ها پيدا كند. در نتيجه خواننده احساس پيوند و نزديكي بيشتري با اين نوع گزارش ها مي كند، بخصوص اگر موضوع اين گزارش ها طوري انتخاب شود كه پوشش و فراگيري وسيعي داشته باشد كه در اين صورت قشر گسترده اي از اجتماع مسائل خود را در آن خواهد ديد و مي تواند از آن استفاده كند. از طرفي مسئولان نيز مي توانند با آگاهي از نيازها و خواست هاي مردم، برنامه ريزي كنند. در عين حال راه براي اظهار نظر مردم باز است.
يكي از تفاوت هاي مطلبي كه بين گزارش هاي اجتماعي در قبل و بعد از انقلاب وجود دارد اين است كه گزارش هاي اجتماعي قبل از انقلاب، عمدتا" از موضوعاتي بسيار ساده و سطحي تهيه مي شد و جز در مقاطعي كه شرايط خاصي اقتضاء مي كرد يا خود گزارشگر از مهارت ها و خلاقيت هاي خود مايه مي گذاشت معمولا" مسائلي جزيي و غير اساسي محور تهيه گزارش ها قرار مي گرفت و به همين دليل اغلب گزارش ها در يك شماره روزنامه به پايان مي رسيد و گاه برخي موضوعات به اندازه همان يك شماره هم حرف براي گفتن نداشت. به علاوه بسياري از گزارش ها (البته موارد استثناء وجود داشت) نقش چنداني در ارتقاء دادن خواست ها، آگاهي ها و سليقه هاي خوانندگان خود نداشتند و آنها را به ساده پسندي و سطحي نگري مرسوم و متداول، عادت مي دادند. اما بعد از انقلاب به علت شرايط ويژه اجتماعي برخاسته از ماهيت انقلاب و بالا رفتن سطح توقع، ميزان آگاهي ها و در نتيجه خواست ها و نيازهاي مخاطبان مطبوعات، هم نوع سوژه ها تغيير كرد و غالبا" كيفيت بالاتري پيدا كرد و هم از نظر محتوا و بار تحقيقي و اجتماعي، رشد چشمگيري يافت گرچه در پاره اي موارد از نظر تكنيكي نوشتن، ضعف هاي كم و بيش شديدي مشاهده مي شود.
در نتيجه گزارش هاي چند شماره اي از موضوعات و مسائل اجتماعي، بعد از انقلاب، مرسوم و متداول شد ولي باز هم بسياري از گزارشگران بعضي اوقات مورد ايراد قرار مي گيرد كه گزارش هايشان از عمق و محتواي لازم برخوردار نيست. البته اين پذيرفتني و قابل تأكيد است كه تكنيك گزارش نويسي بايد آن چنان رشد كند و گزارشگران ما بايد آنچنان با اين تكنيك ها مجهز شوند كه بتوانند بيشترين محتوا و بار مسائل اجتماعي را در كمترين حجم گزارش بگنجانند، زيرا هميشه حجم زياد، دليل غني بودن گزارش از نظر محتوا نيست بلكه بسياري اوقات مي تواند نشانه ضعف گزارشگر در انتخاب درست مطالب، حذف اضافات، فشرده نويسي و بكارگيري تكنيك هاي برجسته گزارش نويسي باشد اما در هر حال در گزارش هاي چند شماره اي امكان افزودن بر بار تحقيقي و كيفي گزارش و عمق دادن به آن بيشتر است، گرچه از سويي ممكن است به خاطر عدم تنوع، باعث خستگي و ملال مخاطب شود.
طبقه بندی انواع گزارش :
1 ) ـ بر اساس موضوع :
گزارش سیاسی جنگ ها و کشمکش ها اقتصادی اجتماعی فرهنگی ـ اداری ـ روشنگرانه و خردورزانه علمی هنری و گزارش ورزشی.
2 ) ـ بر اساس مکان جغرافیایی:
گزارش داخلی (کشوری) منطقه ای و بین المللی.
3 ) ـ براساس هدف :
گزارش پیش بینی کننده ـ تحقیقی ـ علمی ـ پیگیرانه ـ گزارش سرگرمی .
تفاوت گزارش با برخی دیگر از شیوه های نوشتن
خبر:
دراین ژانر ، روزنامه نگار دیدگاه خود را بیان نمی کند، تنها به نقل ساده مسأله می پردازد و به ۸ پرسش که؟ کی؟ کجا؟ چه؟ و چرا؟ پاسخ می دهد در صورتی که در گزارش، روزنامه نگار در همان حال که به تشریح مسأله می پردازد، می تواند دیدگاه خود را نیز بیان کند. هم چنین گزارش اصولا در پاسخ به دو پرسش چرا؟ و چگونه؟ نوشته می شود.
داستان:
هر چند در داستان کوتاه و بلند ممکن است گاهی واقعیتی از زندگی بیان شود ولی اساسا به خیال متکی است، اما گزارش به واقعیت متکی است.
سرمقاله:
سرمقاله، دیدگاه صاحبان نشریه است ولی گزارش، دیدگاه و سیاست روزنامه را بیان نمی کند هرچند علیه آن نیز نیست.
مقاله ادبی:
گزارش اغلب براساس موضوعی مشخص نوشته می شود و با مردم ارتباط دارد، درحالی که مقاله ادبی با خود نویسنده پیوند دارد.
مراحل عملي تهيه گزارش
براي تهيه يك گزارش مطبوعاتي معمولا" مراحل زير طي مي شود تا كاري نسبتا" كامل و بي عيب و نقص از آن درآيد. البته ممكن است در برخي گزارش ها يك يا چند مراحله از كار به دليل اقتضاي سوژه انجام نشود اما آنچه گفته مي شود مراحل كلي است كه در اكثر گزارش ها مي تواند مورد عمل قرار گيرد.
1 ـ انتخاب يا تعيين موضوع :
موضوع يا سوژه گزارش معمولا"به وسيله مسئول سرويس يا گروه تهيه كننده گزارش و گاه نيز به پيشنهاد گزارشگران يا سايرهمكاران درصورت تأييد مسئول قسمت انتخاب و تعيين مي شود. در روزنامه اولا" بايد موضوع ((روز)) باشد يعني تا گزارش تهيه مي شود، مطلب كهنه نشده باشد، ثانيا" فراگيري و پوشش هر چه وسيعتر داشته باشد. در مورد مجلات بسته به تخصص و زمينه اي كه بر بستر آن حركت مي كنند سوژه هاي متناسب انتخاب مي شود. غالبا"در روزنامه دست براي انتخاب سوژه بازتر است، زيرا روزنامه عام تر است و مخاطبانش از هر قشر و گروهي هستند ولي مجله معمولا"مخاطبان خاصي دارد كه علاقمند به مطالب بخصوصي هستند و در عين حال معمولا"دست اندركاران مجله به خاطر محدود و مشخص بودن و مخاطبان خود شناخت بيشتري از سليقه و خواست آنها دارند و مي توانند متناسب با نيازهاي آنها به مسائل مختلفي بپردازند.
2 ـ مطالعه ابتدايي روي موضوع :
سوژه گزارش كه تعيين شد، گزارشگر يك مطالعه ابتدايي، را روي آن شروع مي كند تا آشنايي اوليه با كم و كيف مسأله پيدا كند. براي اين كار منابع مختلفي در اختيار گزارشگر هست كه در مطبوعات و حتي راديو و تلويزيون عمده ترينش آرشيو روزنامه يا مجله يا راديو و تلويزيون و نيز كتابخانه آنها و همچنين منابع و مأخذ و نشريه هاي آماري و غير آماري است.
اگر گزارشگر بدون زمينه و مطالعه قبلي به دنبال تهيه گزارش برود در تمام مراحل با مشكل و سر درگمي روبرو مي شود و گزارشگر همواره مرغوب و در اختيار منابعي خواهد بود كه براي تهيه عناصر لازم گزارش به آنها مراجعه مي كند و پيوسته برخورد عكس العمل انفعالي خواهد داشت. چنين گزارشگري ناگزير خواهد بود كه آنچه به عنوان اطلاعات و مواد خام به او داده مي شود دربست بپذيرد بدون آن كه بتواند روي موارد نادرستش انگشت بگذارد در نتيجه نهايتا" اطلاعات نادرستي نيز به خواننده خواهد داد.
مطالعه ابتدايي روي موضوع حتي در زمينه خبر هم ضرورت دارد اگر بسياري از مصاحبه ها و خبرها محتوا و گيرايي و بار لازم را براي خواننده ندارد غالب اوقات به اين دليل است كه خبرنگار خود از اطلاعات اوليه نسبت به موضوع مورد مصاحبه با گزارش محروم بوده و هنگام برخورد با منبع خبر، گزارش يا مصاحبه تنها به صورت ضبط صوت عمل كرده است. در حالي كه خواننده انتظار دارد كه مصاحبه كننده مچ مصاحبه شونده را بگيرد و هر جا اطلاعات نادرست يا غير واقعي داد همانجا او را متوقف كند و او را به مسير اصلي برگرداند. اما اگر خبرنگار و گزارشگر به اطلاعات لازم مسلح نباشد چنين كاري از او ساخته نخواهد بود. خبرنگار و گزارشگري كه در حوزه كار خود مطالعه و اطلاعات داشته باشد به تدريج و پس از مدتي كار كردن به صورت يك كارشناس و صاحب نظر در آن رشته و زمينه در مي آيد كه در جاي خود از عهده نوشتن تفسير و تحليل هاي لازم بر مي آيد.
به علاوه مصاحبه شونده نيز وقتي خود را رو در رو با خبرنگاري ببيند كه اطلاعات مفيدي از موضوع مورد مصاحبه دارد، دست و پاي خود را جمع مي كند و مي كوشد اطلاعات درستي به او بدهد.
3 ـ گفتگو با مردم:
يك پاي ثابت اكثر گزارش هاي اجتماعي، مردم هستند مگر موارد نادري كه يا مردم در آن زمينه اطلاعاتي ندارند و يا موضوع به طور خاص به مسئولان مربوط مي شود.
در اين مرحله، گزارشگر با اطلاعات اوليه اي كه درباره موضوع دارد به ميان مردم مي رود و دست به مصاحبه و نمونه گيري هاي اتفاقي در اكثر موارد و در صورت لزوم نمونه گيري هاي انتخاب مي زند.
گزارشگر مي كوشد كه با همه گروه هاي و اقشار ذيربط و ذينفع در مسأله گفتگو كند و حتي الامكان نمونه هاي خود را از مناطق مختلف انتخاب مي كند، چرا كه ديدگاه ها و نظريه ها معمولا" در نقاط مختلف و حتي در مناطق جغرافيايي گوناگون، متفاوت است. اينجاست كه آگاهي از روش هاي تحقيق ضرورت پيدا مي كند تا نمونه هايي كه به دست مي آيد قابل تعميم و استناد باشد و بتوان از آنها نتايج نزديك به واقعيت، استخراج كرد.
پاره اي اوقات ممكن است افراد مورد مصاحبه مردم اطلاعات چنداني راجع به موضوعي خاص نداشته باشند. گزارشگر در اين جا وظيفه دادن اطلاعات درست و بي طرفانه را به طرف مصاحبه اش دارد و بعد از او خواستار اظهار نظر مي شود.
4 ـ نظرخواهي از كارشناسان:
در اين مرحله گزارش به سراغ كارشناسان و صاحب نظران مي رود و در زمينه مسائل مورد نظر از آنها سوالاتي مي كند، چرا كه كارشناسان معمولا" بي طرفتر از مسئولان هستند و بدون ملاحظات اداري مي توانند نظرات صائب تري درباره موضوع بدهند.
كارشناسان با توجه به نوع كار انتخاب مي شوند و ديدگاه علمي و كارشناسي قضيه با آنها مطرح مي شود تا نظراتشان تكميل كننده گزارش باشد و در عين حال در اين بخش است كه مي توان هم با ديد انتقادي به مسائل نگاه كرد و هم راه حل معقول و منطقي و علمي ارائه كرد.
5 ـ گزارشگر در تمام مراحل تهيه گزارش :
يك سري مشاهدات و دريافت هاي شخصي نيز دارد. بخصوص اگر گزارش خبري باشد در فضايي كه موضوع جريان داشته يا محلي كه اتفاق افتاده، مشاهدات شخصي اهميت بيشتري پيدا مي كند. اين مشاهدات و دريافت ها را نيز به عنوان يكي از منابع گزارش، يادداشت برداري مي كند و در جاي خود و بخصوص هنگام گفتگو با مسئولان مورد استفاده قرار مي دهد.
گزارشگر مي تواند در برخي موارد و گزارش ها، برداشت و تلقي خاصي نسبت به موضوع گزارش داشته باشد اما اين برداشت و نظر خود را بايد طوري در گزارش مطرح كند كه كاملا" مشخص باشد نظر خود اوست و خواننده دچار شبهه و ترديد نشود. ولي در هر حال اصل بي طرفي گزارش و گزارشگر كه معيار آن واقعيت ها و قانونمندي هاي عيني اجتماعي است نبايد فراموش شود چرا كه عدم رعايت اصل بي طرفي، انعطاف لازم را براي شناخت واقعيت ها از گزارشگر مي گيرد و حقوق انساني بخش عظيمي از خوانندگان را پايمال مي سازد.
6 ـ گفتگو با مسئولان:
مجموعه اطلاعات و نتايجي كه گزارشگر تا اينجا از مطالعات اوليه، گفتگو با مردم، گفتگو با كارشناسان و مشاهدات شخصي و عيني خود به دست آورده با مسئولان در ميان گذاشته مي شود تا سؤالات، ابهام ها و مشكلات از سوي آنها پاسخ داده شود و اگر طرح، برنامه، نظر يا توضيحي روشنگرانه وجود دارد مطرح شود. بسياري از سوالات و مشكلاتي كه مردم در جريان گفتگو با گزارشگر مطرح مي كنند در اين جا مي تواند پاسخ هاي لازم را بيابد و در اين مرحله است كه ارتباط هر چه بيشتر بين مردم و مسئولان برقرار مي شود. از يك سو مردم، كانالي براي طرح نظرات و ديدگاه هاي خود مي يابد و از جانب ديگر مسئولان فرصت پيدا مي كنند كه با مشكلات مردم آشنا شوند و توضيحات لازم را در اختيار آنها بگذارند.
در گزارش حتي الامكان بايد سعي شود كه در كنار طرح مسائل و مشكلات و بازكردن و شكافتن آنها راه حل ها و پاسخ سوالات از قول اشخاص و منابع مختلفي كه گزارشگر با آنها تماس مي گيرد نيز مطرح شود.
گزارش بخصوص در مطبوعات جهان سوم بايد مسئولاني را كه مي خواهند با آگاهي از مسائل و مشكلات مردم براي آنها چاره انديشي كنند، ياري دهد و در صورت امكان طرح و برنامه اي پيشنهاد كند.
وقتي همه اين كارها انجام شد مي توان گفت كه تقريبا" 50 درصد كار به اتمام رسيده و گزارشگر بايد از اين جا به بعد به كار تنظيم و نوشتن گزارش بپردازد. اين شايد حساس ترين بخش كار گزارشگر است. زيرا در واقع بايد كالايي را كه تهيه كرده بتواند به بهترين وجه عرضه كند و براي آن مشتريان پر و پا قرصي دست و پا كند. كار گزارشگردر اين مرحله به كار مغازه داري مي ماند كه بايد ويترين مغازه اش را آن چنان مرتب و منظم كند و آن را بيارايد كه مشتري هنگام عبور از برابر آن متوقف شود و اجناس داخل آن را برانداز كند. اين ويترين اگر خاك گرفته و درهم و آشفته باشد كالاي فروشنده همواره بي مشتري مي ماند و همه زحماتش هدر مي رود. بنابراين گزارشگر بايد سبك و شيوه اي را براي نوشتن گزارش انتخاب كند كه به بهترين وجه اين وظيفه را انجام دهد. اين سبك و تكنيك به وسيله گزارشگر انتخاب مي شود ولي گزارشگر بايد توجه داشته باشد كه براي نوشتن هر گزارش، بايد سبك مناسبي را پيدا كند و طبعا" در هر مورد همه تكنيك ها نمي تواند به يك ميزان جاذبه، گيرايي و در عين حال رسايي به گزارش بدهد. اينجاست كه حسن انتخاب، تسلط و مهارت نويسنده و توانايي هاي او در پرداخت و نگارش و نه نويسندگي صرف مي تواند يك گزارش را در ميان گزارش هاي مشابه ممتاز كند. حتي انتخاب كلمات، تركيب جمله ها و زاويه نگاهي كه به موضوع مي شود اينجا اهميت ويژه اي پيدا مي كند. در يك جمله، قالبي كه براي بيان گزارش پي ريخته مي شود بايد زيبا، روان، ساده، محكم و منسجم و رسا باشد و زبان گزارش كه زبان خاصي است همه جا مراعات شود.
