مؤلف ـ عباس کرم الهی
برای شناخت مردم ، هر قوم و قبیله ، ایل و طایفه ای باید فرهنگ عامه یا فولکور محلی آنها را مورد بررسی قرار داد .
مقدمه :
مطالعه ی آداب و سنت ها و آیین جشن های مذهبی و ملی ، عقاید و عادات ، قصه ها و افسانه ها ، ضرب المثل ها ، ترانه ها و اشعار و لالایی های آنها ، ما را به « احوال ـ افکار ـ ذوق ـ هنر و روحیات » آن مردم آشنا می سازد و در لابه لای فرهنگ مردم ، ما به بسیاری از نکات دقیق ا« ادبی ـ اخلاقی ـ اجتماعی ، انتقادی ـ دقایق اوضاع زمان ـ طرز زندگی ـ عادات و رسوم ـ تخیلات و نوع اندیشه های آنها آگاه می شویم .
تاکنون مجموعه ای از تمام فولکلور اقوام ساکن در شهرستان شوش مشاهده نشده و اگر هم دست نوشته ها و یا کتاب هایی در راستا شوش به رشته ی تحریر درآمده اکثراً در مورد « تاریخ باستان ـ زندگی حضرت دانیال نبی(ع) ـ دعبل خزایی ـ معرفی اولین های شوش و تا حدودی ورزش این دیار توسط نویسندگان این شهرستان نظیر « استاد جعفر دیناروند ـ علیرضا ابوالمشهدی ـ علیرضا کریمی و ... » بوده و مورخین و پژوهشگرانی همچون « سر ویلیام کنت لوفتوس ـ ژاک دمورگان ـ رونالد دومکنم و ژان پرو ) در سفرنامه های خود کلا به شوش باستان و تمدن این دیار اشاره کرده اند .
و من با نشست های صمیمی با بزرگان طوایف شهرستان شوش و همچنین با بهره بودن از خاطراتی که مرحوم پدرم ، زمانی که در قید حیات بود ، این مجموع را در چند بخش تقدیم حضور ساکنان پایتخت تمدن ایران زمین و مخاطبین پایگاه خبری تحلیلی شوش نیوز می کنم و در مواردی که نواقصی مشاهده شد جهت رفع آن مرا یاری نمایید .
قسمت اول : جشن های مذهبی
1 ـ جشن عید نیمه ی شعبان :
با توجه به این که امروز چهارشنبه 13 خرداد 1394 مصادف است با نیمه ی شعبان « ولادت یگانه منجی عالم بشریت حضرت مهدی موعود(عج) » ، ما هم از برگزاری جشن نیمه ی شعبان در شهرستان شوش آغاز می کنیم .
از سال های دور یک هفته مانده به رسیدن نیمه ی شعبان ، مردم شهرستان شوش از پیر و جوان ـ زن و مرد و دختر و پسر به آذین بندی و چراغانی خیابان ها ، معابر ، میدان ها و محل هیئت های مذهبی می کنند ، و با نصب پرچم های رنگارنگ و جمع آوری نذورات ، خود را برای برگزاری جشن نیمه ی شعبان آمده می کنند .
در گذشته فقط در آستانه ی مقدس حضرت دانیال نبی(ع) این جشن باشکوه برگزار می شد ، اما سال های اخیر این جشن باشکوه سال به سال پر رنگ تر از قبل در جای جای این شهرستان توسط مردم برگزار می شود . دیشب در حوزه ی شهر شوش علاوه بر آستان مقدس حضرت دانیال نبی(ع) ، در مناطقی نظیر « احمد آباد ـ ابراهیم آباد ـ پارک ساحلی ـ میدان یازهرا و منطقه ی زمین شهری شمالی ـ کوی ابوذر غفاری ـ کوی سلمان فارسی و روستای عمله ی سیف » این جشن با حضور صدها شهروند شوشی اجرا شد و در آستانه ی مقدس دعبل خزایی ـ هیئت موسی ابن جعفر و ... شیرینی و شربت بین مردم توزیع شد .
ساکنان شهرهای « فتح المبین ـ شاوور ـ حر ریاحی ـ الوان ـ منطقه ی صنعتی هفت تپه ـ شهرک بهرام و روستای عنکوش » با اجرای جشن های مفرح و متنوع ،نیمه شعبان و ولادت صاحب الزمان(عج) را گرامی داشتند .
2 ـ جشن عید قربان :
یکی از جشن های بزرگ مذهبی که در پنجمین شهر مذهبی ایران بین کلیه ی اقوام رایج است ، جشن عید قربان است .
از قدیم رسم بوده که در روز دهم ماه ذیحجه مردم ، گوسفند، شتر و یا بزی را برای قربانی کردن انتخاب می کردند و چشم های قربانی را سرمه می کشیدند و به پیشنهانی آن ، آینه ی کوچکی می آویختند و به گردن و گوشهایش دستمال ابریشم رنگارنگ می بستند و با این مراسم با شکوه در خانه های خود و پس از خوراندن آب و قرائت دعای قربانی در گوش راست قربانی انتخاب شده آن را ذبح می کردند و گوشت قربانی را بین مستمندان تقسیم می کردند ، ولی امروزه از این مراسم به جز سرمه کشیدن ، خوراندن آب و قرائت دعا ، چیز دیگری باقی نمانده است و گوشت قربانی را بین همسایگان و اقوام نزدیسک تقسیم می کنند .
قوم عرب در شهرستان شوش یک روز قبل از روز قربان با خرید نقل و شیرینی و پوشیدن لباس نوع به استقبال این عید مذهبی می روند .
3 ـ جشن عید مبعث :
یکی از اعیاد بزرگ دیگری که بین کلیه ی مسلمانان از شیعه گرفته تا سنی در شهرستان شوش قابل احترام است ، جشن عید مبعث است که در روز 27 رجب هر ساله به مناسبت بعث حضرت رسول اکرم(ص) که به رسالت در تمام شهرها و روستاهای شهرستان شوش از طرف مردم اجرا می شود با پذیرایی به شربت و شیرینی و میوه در اماکن عمومی و اجرا موسیقی و نمایش طنز و مولودخوانی گرامی داشته می شود .
اصناف و بازاریان ـ ادارات دولتی و خصوصی با چراغانی و نصب پرچم های رنگارنگ بر سر در مغازه ها و ادارات ، شب و روز بعث حضرت رسول اکرم(ص) را گرامی می داند .
در مراسم باشکوه که شعار همبستگی را در بر دارد ، مسئولین و مردم در کنار هم این جشن باشکوه را اجرا می کنند .
4 ـ جشن عید غدیر (جشن ولایت) :
روز هیجدهم ذی حجه ی هر سال ، به مناسبت سالروز واقعه ی غدیر خم و تعیین حضرت امام علی(ع) به جانشینی رسول اکرم(ص) در پنج شهر و روستاهای شهرستان شوش مراسم جشن و سروری همچون جشن عید مبعث برگزار می شود و دو سالی است که توسط ناحیه ی مقاومت بسیج شهرستان شوش ، واقعه ی غدیر خم به طور کامل به صورت نمایش میدانی در میدان تعزیه ی این شهر برگزار می شود .
5 ـ سایر جشن های مذهبی :
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و خصوصاٌ بعد از عملیات غرور آفرین فتح المبین که مردم به دیار خود بازگشتند ، علاوه بر جشن های فوق ، به مناسبت ولادت « امام حسین(ع) ـ قمر بنی هاشم حضرت ابوالفضل العباس(ع) ـ امام سجاد (ع) ـ امام رضا(ع) ـ حضرت علی اکبر(ع) و حضرت فاطمه ی زهرا(س) و حضرت زینب(س) ، جشن های باشکوهی برگزار می شود که رنگ و لعاب آن در واقع همانند چهار جشنی است که به آن اشاره شد .
جشن های ملی :
1 ـ عید سعید و باستانی نوروز :
عید نوروز چون اعیاد اسلامی در شوش و دیگر نقاط ایران و استان خوزستان، از آداب و رسومی خاص اسلامی برخوردار است و علاوه بر آن، برخی آداب و رسوم نیکو نیز در ایام نوروز در میان مردم شوش به صورت خاص، دیده می شود، در ادامه به برخی از این آداب و رسوم اشاره می کنم :
نماز عید
یکی از آداب عید نوروز خواندن نماز عید است ؛ نماز ظهر و عصر روز نوروز را که خواندی چهار رکعت نماز با دو سلام (دو رکعت دو رکعت) می خوانی رکعت اول پس از حمد ده بار سوره «قدر» رکعت دوم پس از حمد ده بار سوره «کافرون» رکعت سوم پس از حمد ده بار سوره «توحید» رکعت چهارم پس از حمد ده بار سوره «ناس» و «فلق» (معوذتین). و در پایان نماز سجده شکر بجاآور و در آن دعاکن تا خداوند گناهان ۵۰ ساله ات را ببخشد.
نظافت و لباس تمیز
یکی دیگر از آداب عید نوروز پوشیدن لباس نو و تمیز است.نظافت و رعایت بهداشت و نیز پوشیدن لباس تمیز و استفاده از عطر و بوی خوش در صورت امکان از وظایف اخلاقی و اجتماعی نوروز است. از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «و البس انظف ثیابک و تطیب باطیب طیبک» ؛ «تمیزترین لباست را بپوش و با بهترین عطرت خود را خوشبوی ساز»
خرید لباس نو و سبز کردن گندم
سبز کردن گندم و خرید لباس از دیگر آداب و رسوم عید است.یکی دو روز مانده به آغاز سال جدید (نوروز)، افراد خانواده برای خرید لباس عیدشان به بازار و فروشگاه ها می روند و لباس های نو و پارچه های رنگین، خریداری می کنند. در واقع افراد خانواده با خرید لباس نو و تغییر ظواهر زندگی نشاط خاصی ا به زندگی خود می بخشند.
در برخی از مناطق ایران، به رعایت این آداب و رسوم، بسیار تاکید شده است به عنوان مثال در شوش، از یک ماه به نوروز مانده وشی ها به بازار می روند و لباس عیدشان را می خرند پارچه هایی معمولاً خریداری می شود که دارای رنگ روشن و سرخ یا زرد باشد . زنان شوشی در گذشته معتقد بودند که لباس را خودشان بدوزند، لذا پارچه ی مورد نظر خود را خریداری می کردند و آن را در خانه با چرخ خیاطی خود می دوختند . اما این سال های اخیر و با آمدن لباهای جورواجور به اندازه ی سایز خود لباس آمده می خرند .
سبز کردن گندم، عدس، تره شاهی ، 20 روز به عید مانده در خانه های شوش صورت می گیرد. برای این کار از ظرفی کوچک استفاده می کنند که از جنس پلاستیک و یا سفال یا روی باشد و بعد مقداری دانه ابتدا به سلامتی آقا امام زمان (عج) می ریزند و به ترتیب بعد از آن نام اعضای خانواده را می آورند.
خانه تکانی
یکی از رسوم پسنده و ارزشهای نیک عید، نظافت و خانه تکانی است که یکی دو هفته پیش از عید خانه تکاتی یا رفت و روب انجام می گیرد و مجدداً اثاثیه را جابه جا می کنند و گردگیری می کنند و دوباره آنها را می چینند در واقع مردم قبل از رسیدن سال نو تحولی در زندگی خود می کنند و خانه را برای پذیرانی از میهمانان عید آماده می سازند.
تهیه سفره هفت سین
تهیه سفره هفت سین از دیگر آداب عید نوروز است.بزرگترین نماد آیین نوروز "هفت سین" ، است. "محمد علی دادخواه" که اخیراً پژوهشی با عنوان "نوروز و فلسفه هفت سین" را به نگارش در آورده، در این باره می نویسد: "عدد هفت برگزیده و مقدس است. در سفره نوروزی انتخاب این عدد بسیار قابل توجه است. ایرانیان باستان این عدد را با هفت امشاسپند یا هفت جاودانه مقدس ارتباط می دادند. در نجوم عدد هفت، خانه آرزوهاست و رسیدن به امیدها را در خانه هفتم نوید می دهند. علامه مجلسی می فرماید: آسمان هفت طبقه و زمین هفت طبقه است و هفت ملک یا فرشته موکل برآنند و اگر موقع تحویل سال، هفت آیه از قرآن مجید را که باحرف سین شروع می شودبخوانند آنان را از آفات زمینی و آسمانی محفوظ می دارند."
هفت سین شوشی ها عبارت است از « سماق، سیر، سنجد، سمنو، سکه، سرکه ، سبزی » و در صورت نبود یکی از این سین ها « سیب » را جایگزین می کنند .
جمع شدن تمام افراد خانواده بر سر سفره عید در لحظه تحویل سال نو
موقع تحویل سال نو همه اهل خانه با لباس نو بر سر سفره می نشینند، مادر اسپند دود می کنند، یکی از بچه ها شمع روشن می کند، پدر قرآن می خواند و …
هر کدام از این آداب و رسوم عید، فلسفه خاص خود را دارد؛ مادر اسپند دود می کند برای دوری از چشم زخم حسود، با روشن کردن شمع، بر روشنایی خانه و زندگی تاکید می شود و از خانواده بزرگ افراد خانواده می خواهند تا در سال نو، خانه آنها را با شمع وجود پدر و مادر نورانی کند؛ قرآن خوانده می شود تا در آغاز سال نو دل ها به سوی خداوند بزرگ سوق داده شود و از صاحب قرآن خواسته شود که در این سال جدید نیز یار و مددکار اهل خانه باشد، حضور ثابت و گسترده قرآن نه تنها در سفر عید بلکه در تمام آداب اجتماعی نوروز نشان از مردم ایران زمین توجه به قرآن دارد و قرائت قرآن و بوسیدن آن در ساعات تحویل سال از جمله آداب سال تحویل است.
بر سر سفره عید، سکه، برنج، آب، ماهی قرمز، آیینه و … نیز دیده می شود که سکه نشان از خیر و برکت و رفاه؛ برنج، نشانی از خیر و برکت و فراوانی؛ آب، نشان صافی و پاکی و روشنایی و گشایش کار؛ ماهی قرمز، شگون دارد؛ آیینه، برای رفع کدورت و نشانی ازصفا و پاکی و یکرنگی است.
افراد خانواده بعد از تحویل سال نو با هم روبوسی کرده و عید را به هم تبریک می گویند و برای هم سال خوب و پربرکتی را آرزو می کنند.
دعای تحویل سال نو
وقتی که سال تحویل می شود در وقت تحویل سال این دعا را بسیار بخوانید:« یا مقلب القلوب والابصار یا مدبر اللیل والنهار یا محول الحول و الاحوال حول حالنا الی احسن الحال.»
زیارت اهل قبور
یکی دیگر از آداب عید نوروز در شهرستان شوش ،رفتن به زیارت اهل قبور در آغازین روزهای سال نو و نیز برگزاری مراسم تحویل سال در کنار قبور شهدإ از دیگر آداب دینی نوروز است . تشرف و حضور در اماکن مقدسه نظیر آستان مقدس حضرت دانیال نبی(ع) ـ یادمان شهدای فتح المبین و مشاهد مشرفه و برگزاری مراسم تحویل سال نو در این مکان ها نیز چند سالی است که به آداب گذشته افزوده شده است .
دید و بازدید و دادن عیدی
ایام عید فرصت مناسبی برای صله رحم و رسیدگی به وضع خویشان و بستگان است که این نیز یکی از نشانه های اخلاق و سنن مرضیه اسلامی و انسانی است. از همان روز اول نوروز، دید و بازدیدها آغاز می شود. در همه خانواده ها رسم بر آن است که افراد خانواده ابتدا به دیدن بزرگترهای فامیل می روند و عید را به آنها تبریک می گویند. سپس به خانه بر می گردند و منتظر می مانند تا بزرگترها به آنها سر بزنند. در این دید و بازدیدها عیدی هم داده می شود.علاوه بر دیدوبازدید از بستگان، دوستان، همسایگان و بزرگان فامیل، با جمعی از مصیبت دیدگان در سال گذشته نیز دیدار می شود. دید و بازدیدها تا روز سیزده بدر، (سیزدهمین روز سال نو)، ادامه داد.
سیزده بدر
یکی دیگر از آداب عید نوروز اجرای مراسم سیزده بدراست. سیزده بدر در میان ایرانیان از دیر باز امری بسیار جدی بوده است که همواره با برپایی مراسمی خاص همراه بوده است . از آن جمله می توان به غذاهایی که مردم به طور سنتی در روز سیزده به در می خوردند اشاره کرد . خوردن کاهو سکنجبین و چغاله بادام از خوردنی های مرسوم عصر سیزده به در است .
2 ـ جشن چهارشنبه سوری :
یکی از سنت های باستانی شهر 7000 هزار ساله ی شوش ، برگزاری جشن چهارشنبه سوری بود که شب چهارشنبه ی آخر هر سال ، مردم این شهرستان با پرپایی شور و سرور ، طی مراسمی با شکوه شب دور هم جمع می شوند .
این آیین از آن جهت به غروب آخرین سه شنبه (شب چهارشنبه) موکول شده که زرتشت با رسیدگی حساب های گاه شماری به تنظیم و تدوین دقیق تقویم توفیق یافت و آن سالی بود که تحویل سال به سه شنبه ای مصادف شد که نیمه ی آن سه شنبه تا ظهر ، جزیی از سال کهنه و نیمه ی بعدازظهر جز سال نو به حساب آمد و چون آغاز هر روز را در نیمه ی شب همان روز می دانستند ، بنابر این فردای آن سه شنبه را نوروز شناخته و شبش را جشن گرفته و آتش افروخته و از آن پس آن شب را چهار شنبه سوری قرار دادند .
آداب اصلی چهارشنبه سوری در همه جای ایران تقریبا یک سان بوده ولی در شوش که اقوام مختلفی در آن سکونت دارند ، سنت های کوچکی به آن اضافه شده و بر شیرینی و زیبایی آن افزوده است ، این آداب و سنت ها به طور خلاصه به شرح زیر است :
آتش افروزی :
زیباترین و قدیمی ترین آداب مربوط به چهارشنبه سوری ، برافروختن آتش و جستن از روی آن است . این کار عصر سه شنبه ی آخر سال که فردایش چهارشنبه است انجام می شود .
آتش را در حیاط خانه و یا کوچه و یا در یک میدان باز و با گذارشتن سه کوپه ی هیزم آنها را روشتن می کنند و در حین پریدن از روی آتش می گویند : « زردی من از تو ـ سرخی تو از من » ، به معنای آن که بیماری ها و نا خوشی ها را به ئور می ریزیم و سلامتی و تندرستی تو را در خود میگیریم ، پس از سوخته شدن بوته ها ، خاکستری را که از آن می ماند جمع کرده ، کنار دیوار می ریزند و کسی که خاکستر را بیرون ریخته باید در زند و از درون خانه از بپرسئ کیست ؟و او جواب دهد« منم » بعد از او بپرسند از کجا آمده ای ؟ در جواب می گوید « از عروسی » سپس از او می پرسند چه آورده ای ؟او می گوید « تندرستی » و در را برای او باز می کنند .
تهیه و خوردن آجیل چهارشنبه سوری :
رسمی که از قدیم توسط شاهان عیلامیان و هخامنشی در شوش متداول بوده ، تهیه و خوردن آجیل چهارشنبه سوری است . این آجیل شور و شیرین ، به مانند مشگل گشاست ؛ یعنی علاوه بر مواد اصلی بو داده ای آجیل شور « برگه ی هلو و زردآلو ـ قیسی ـ کشمش سبز ـ پسته و بادام ـ فندوق بو نداده ـ نقل ـ شکر پنیر و مغز گردو » هم اضافه می کنند . تهیه ی این آجیل را برای استجابت یک مراد نذر می کنند . خوردن این آجیل در شب چهارشنبه سوری ، به اعتقاد شوشی ها باعث شگون و خوش یمنی است .
جشن های سیاسی و ملی انقلاب اسلامی :
جشن یوم الله 22 بهمن روز پیروزی انقلاب اسلامی
شهرستان شوش هم همانند دیگر شهرهای استان خوزستان و ایران در سال 1357 به دستور بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی(ره) بر علیه نظام ستم شاهی و با مدیریت سید محمدکاظم دانش قیام کردند و خوشبختانه تنها با دادن یک شهید به نام علیرضا خلج افشار توسط به پیروزی برسد و در روز یوم الله 22 بهمن 1357 جشن باشکوهی را برگزار نمود و با راه اندازی کاروان خودروهای شخصی از حرم دانیال نبی(ع) تا میدان بسیج فعلی تا اسلام آباد(شویع) با نواختن بوق و سردادن درود بر خمینی سلام بر شهیدان شادی خود را با اقصی نقاط کشور تقسیم کردند و بعداز عملیات ظفرمند فتح المبین و بازگشت مردم ، هر ساله در روز 22 بهمن این جشن را برگزار می کنند .
جشن های « هفته ی دفاع مقدس ـ هفته ی بسیج ـ هفته دولت ـ حماسه ی 9 دی و ... از دیگر جشن های سیاسی و ملی انقلاب اسلامی ایران هستند که مردم ولایتمدار شوش نیز در این روزها جشن ها و فعالیت های قابل توجهی را انجام می دهند .
در قسمت دوم در مورد « مراسم بخت گشایی ـ سرنجه گیری ـ خیخایی (خواستگاری) ـ جهیزیه بردان ـ تشریفت بردن عروس ـ شب زفاف پاتختی و پاگشایی » خواهیم گفت .
