شیوه استدلال و نحوه برخورد حضرت ابراهیم با مشرکان و بت پرستان با استناد به آیات قرآن

مؤلف ـ عباس کر م الهی

حضرت ابراهیم^(ع)ملقب به خلیل یا خلیل الرحمن، و ابو الانبیاء(پدر پیامبران)دومین پیامبر اولوالعزم(بعد از نوح)، نیای بزرگ عرب از طریق پسرش اسماعیل^(ع) و نیز نیای بنی اسرائیل از طریق پسر دیگرش اسحاق^(ع) است.

او پرچمدار بزرگ اندیشه توحید و سه دین توحیدی بزرگ عالم، یعنی یهودیت و مسیحیت و اسلام شناخته می‏شود و به همین جهت ادیان ابراهیمی نامیده می‏شوند.

او بنیانگذار کعبه و سنن بسیاری است که در این سه دین محفوظ مانده است. نام او در سنّت یهودی-مسیحی آبراهام و ابرام تلفظ می‏شود.در بیست و پنج سوره قرآن به حضرت ابراهیم و رفتار و گفتار او اشاره شده است.

با مشرکان و بت‏پرستان ...با استناد به آیات قرآن

امین یاری در اینجا به شیوه استدلال و برخورد حضرت ابراهیم(ع)با مشرکان و بت‏پرستان با استناد به آیات قرآن می‏پردازیم:

اینهاست حجت ما که به ابراهیم در برابر قومش دادیم (انعام، 74-83).به ابراهیم از پیش، درک و رشد دادیم و به حال او دانا بودیم(انبیاء، 51).در قرآن آمده است که او با قلب سلیم با بت‏پرستی پدرش آزر به شدت مخالفت کرد(انعام، 74).آنگاه که به پدرش و قومش گفت چه چیزی را می‏پرستید؟(صافات، 85).آیا به دروغ و دغل در هوای خدایانی به خدا هستید (صافات، 86).پس گمانتان درباره پروردگار چیست؟(صافات، 87).

نیز به سلوک او از توجه به ستارگان به توحید ناب اشاره شده است(انعام، 75).در قرآن بیزاری او از اصنام و بت‏شکنی او تصریح شده است(ابراهیم، 35-36؛ مریم، 42؛انبیاء، 52، 57، 60؛عنکبوت، 12؛ صافات، 91-98؛زخرف، 26).

ابراهیم به سوی پروردگار دعوت می‏کند، دعوت خود[را با نکوهش آن قوم آغاز می‏نماید.آزر، جدّ مادری ابراهیم، از بت‏پرستان و از تراشندگان و فروشندگان بت‏هاست، و از این رو هدایت او در حکم ریشه‏کن ساختن فساد و شرّ و گمراهی است.

ابراهیم(ع)با نیکوترین سبک و اسلوب با او به گفت‏وگو پرداخت، و با لحن ملایم، مودبانه با او شروع به محاوره کرد، و به آیین ادب برای جلب عواطفش او را پدر خطاب کرد و آنگاه علت بت‏پرستی او را پرسید: پدر جان چرا چیزی را می‏پرستی که نمی‏بیند و نمی‏شنود و به حال تو سودی ندارد؟(مریم، 42).پدرجان از علم وحی چیزی به من رسیده است، پس از من پیروی کن که تو را به راه راست راهنمایی کنم(مریم، 43).

ابراهیم آزر را از سوء عاقبت بیم داد، و از وبال و تبعات بت‏پرستی برحذر ساخت و گفت:پدرجان شیطان را مپرست، که شیطان در برابر خدا و خدا رحمان، سرکشی است(مریم، 44).پدرجان می‏ترسم که عذابی از سوی خداوند رحمان به تو برسد و دوستدار شیطان شوی(مریم، 45).

آزر با فساد و کفر، از متابعت رای ابراهیم(ع)اجتناب ورزید.، با تروشرویی و درشت خویی با او مواجه شد، و ادب و انعطاف او را نادیده انگاشت، و از سر تحقیر و عناد با لحنی حاکی از تعجب و تهدید گفت:ابراهیم آیا از خدایان من روی برمی‏تابی؟اگر دست برنداری سنگسارت می‏کنم و روزگاری دراز از من دور شو(مریم، 46).ابراهیم(ع)تهدیدهای شدید آزر را با رویی باز و با قلبی پاک و روحی آرام تلقی کرد، و با کمال متانت و مدارا، شرط ادب و آیین تحیّت به‏جا آورد و گفت:سلام بر تو، زودا که از پروردگارم برایت آمرزش خواهم که او به من مهربان است(مریم، 47).

و از شما و آنچه به جای خداوند می‏پرستید کناره می‏کنم و پروردگارم را می‏خوانم، باشد که در دعای پروردگارم سخت‏دل نباشم(مریم، 48).

ابراهیم(ع)چون انکار و عناد آزر را دید، از هدایتش نومید شد، ولی این پیشامد ناگوار و برخورد ناهنجار، او را از ادامه دعوت به حق باز نداشت، و از مبارزه شرک و قوم مشرک خود، سست نساخت.تصمیم گرفت که با کمال سرسختی در برابر عقاید فاسد قوم به پیکار پردازد، هر چند در این راه با رنج‏های گران و آزارهای فراوان مواجه شود.

یکی از امتیازات ابراهیم(ع)، برهان قوی و حجّت نیرومندی بود که در برابر خصم به کار می‏برد، برهان و قیاسی را چنان با مهارت فراهم می‏ساخت، و دایره استدلال را چنان به تدریج تنگ و محدود می‏کرد، که ناگهان و به طور غافلگیرانه، خصم را در دام می‏کشید، و فرار را از هر سو بر او می‏بست.ابراهیم از قوم پرسید: این تندیس‏ها چیست که شما در خدمتشان معتکف هستید؟(انبیاء، 52).گفتند پدران خود را پرستنده آنها یافتیم(انبیاء، 53).گفت هم شما و هم پدرانتان در گمراهی آشکار بوده‏اید(انبیاء، 54).

ابراهیم(ع)همچون طبیبی که مرکز درد را جست‏وجو کند، اطراف و جوانب قضیه را جمع و فراهم ساخت، و برای سست کردن اساس ادعای ایشان گفت: شما چه می‏پرستید؟(شعرا، 70).آیا چون آنان را به پرستش می‏خوانید، ندای شما را می‏شنوند؟(شعرا، 72).یا برای شما سود و زیانی دارند؟(شعرا، 73).آیا در آنچه می‏پرستید تامّل کرده‏اید؟(شعرا، 75).هم شما و هم نیاکان پیش از شما؟(شعرا، 76).[بدانید]که آنها دشمن من هستند. برخلاف پروردگار جهانیان(شعرا، 77).همان کسی که مرا آفریده است و هموکه هدایتم می‏کند(شعرا، 78). و همان کسی که مرا سیر و سیراب می‏کند(شعرا، 79). و چون بیمار شدم مرا شفا می‏بخشد(شعرا، 80).و همان کسی که مرا می‏میراند و سپس‏[از نو]زنده‏ام می‏سازد(شعرا، 81).و همان کسی که امید دارم که در روز جزا خطاهای مرا ببخشد(شعرا، 82).پروردگارا به من حکمت ببخش و مرا به شایستگان بپیوند(شعرا، 83).

قوم درباره بت‏های خود به سخن پرداختند، و در جواب ابراهیم سخن را به دراز کشیدند، و به پرستش بت‏ها سرفرازی و به خضوع در برابر آنها افتخار کردند و گفتند:بت‏هایی را می‏پرستیم و در خدمت آنها اعتکاف می‏ورزیم(شعرا، 71).پدرانمان را یافتیم که چنین می‏کردند.(شعرا، 74).

ایشان اقرار کردند که بت‏ها نمی‏شنوند و مالک نفع و ضرر نیستند، ولی اقتدا به گذشتگان و تعلیم از پیشنیان را مستمسک خود قرار دادند، و قدمت و کهنگی عقاید خود را دلیل فعالیت آن شمردند، و به این ترتیب خویش را از روشنایی نظر صحیح و فکر سلیم، محروم و محجوب ساختند.

ابراهیم گفت:محقق و مسلّم است که شما و پدرانتان در گمراهی آشکار بوده‏اید(انبیاء، 54).قوم چون در برابر براهین حضرت ابراهیم به زانو در آمدند آغاز ماجراجویی کرده و فریاد برآوردند که ای ابراهیم آیا کار تو به جایی رسیده که از شأن و مقام خدایان ما می‏کاهی؟ آیا براستی بت‏های ما را نکوهش می‏کنی، یا از راه بازیچه و شوخی درآمده‏ایی؟(انبیاء، 55).ابراهیم گفت:حق این است که پروردگارتان، پروردگار آسمان و زمین است.همو که آنها را آفریده است و من بر این‏[سخن‏] گواهم(انبیاء، 56).

چون دلایل متقن ابراهیم(ع)در قوم موثر نیفتاد، و از دعوتش رخ برتافتند، و آنگاه که بر او تشبث کردند(صافات، 90).و به دامن اوهام خود در آویختند و به پرستش بت‏ها اصرار ورزیدند، در کمین بت‏ها شد.

[او در دل گفت‏]به خدا پس از آن‏که روی برتافتندفکری به حال بت‏پرستان خواهم کرد(انبیاء، 58). ابراهیم که شهر را خلوت و دشمنان را غافل یافت، آهسته‏آهسته به سوی بت‏ها روان شد و به معبد درآمد و دورنمای آن صحنه و منظره بت‏ها را تماشا کرد، و طعام‏ها را دید که به پیش روی آنها گسترانیده‏اند.پس با ریشخند و تحقیر، رو به خدایان آورد و گفت:چرا [چیزی‏]نمی‏خورید؟(صافات، 91).پس چون سکوت مستمر ایشان را دید، بار دیگر لب به استهزاء گشود و گفت:شما را چه می‏شود چرا سخن نمی‏گوئید؟ (صافات، 92).چون شعله خشم و انتقام از دلش زبانه کشید، تبری برداشت و به سراغ بت‏ها رفت.پس [نهانی‏]بر آنان ضربه‏ای به شدّت فرود آورد (صافات، 93).آن‏ها را خرد و ریز کرده مگر بزرگترشان را، باشد که به او روی آورند(انبیاء، 58).

ابراهیم او را باقی گذاشته بود تا پایه احتجاج پرشور و هیجان خودش را بر دوش او استوار سازد، و چون قوم از انجام مراسم عید به شهر باز آیند و از او بپرسند که کدام کس احترام معبدشان را هتک کرده و بت‏هایشان را درهم شکسته، او را نشان دهد و سرانجام، ایشان را به اعتراف و اقرار آورد که بت‏ها سخن نمی‏گویند و عقل و اراده ندارند، و قادر بر نفع و ضرر نیستند، تا مگر پس از این اعتراف صریح به خود آیند و از گمراهی بازگردند.

ابراهیم توده‏های بت‏های شکسته را از خود به جای گذاشت، و با دلی شاد و روی آرام از معبد بیرون رفت.

قوم به شهر باز آمدند و حال تباه خود را مشاهده کردند.هول آن منظره چنان عظیم بود که مدتی ایشان را مبهوت ساخت.پس از آن‏که از حال بهت بیرون آمدند، گفتند:چه کسی این کار را در حق خدایان ما انجام داده است،بی‏شک او از ستمکاران است(انبیاء، 59).در این میان یک تن گفت:شنیدیم جوانی که به او ابراهیم گفته می‏شد، از نابود کردن آنان سخن می‏گفت (انبیاء، 60).او ما را از پرستش بت‏ها سرزنش می‏کرد، و ایشان را تحقیر می‏نمود.آن‏گاه شتابان روی به سوی او آوردند(صافات، 94).

آتش خشم و انتقام در دل‏های قوم زبانه کشید و فریادکنان، احضار او را خواستار شدند تا محاکمه و کیفرش را تماشا کنند.گفتند او را پیش چشمان مردم، حاضر کنید تا آنان حاضر و ناظر باشند.(انبیاء، 61).